Priene Antik Kenti

Priene Antik Kenti

Priene antik kenti, günümüzde Aydın ilinin Söke ilçesine bağlı Güllübahçe yakınlarında yer alan antik bir yerleşimdir. Kent, Ionia bölgesinde bulunmaktadır. 370 metre yükseklikteki sarp bir kayalık üzerine kurulmuştur. İon Birliği’nin (Panionion) üyesi olan 12 kentten biridir. Priene, özellikle Hellenistik dönemde önemli bir ticaret ve kültür merkeziydi.

Kenti kuruluş tarihi MÖ 4. yüzyıla kadar uzanmaktadır. İonia’ya göç eden kolonistler tarafından kurulduğu düşünülmektedir. Antik kaynaklara göre Priene, MÖ 645 – 546 yılları arasında Lydia egemenliği altında yaşamış, sonrasında ise Pers egemenliği altına girmiştir. Kent, daha sonra MÖ 500 – 494 yılları arasındaki İonia İsyanına karışmıştır. 12 gemi ile Perslere karşı Lade Savaşı’nda savaştığı bilinmektedir. Kente dair yazılı kaynaklar dışında MÖ 500lü yıllara tarihlenen sikkeler vardır.

Priene, düzenli bir plana sahip bir kent olarak inşa edilmiştir. Bu anlamda planlı şehir sisteminin de öncüsü olarak kabul edilmektedir. Miletoslu mimar Hippodamos tarafından tasarlanan bu plan, Hellenistik dönemde diğer kentler için de örnek alınan bir düzenleme sistemiydi. Bu kent planında sokaklar birbirini dik açı ile kesmektedir. Priene'nin düzeni, ağaç kaplı bir caddeden oluşan bir şebeke şeklindeydi ve bu cadde, ana meydan olan agora ile birleşmekteydi. Grid ya da ızgara planlı kent sistemi olarak adlandırılmaktadır.

Kentin en önemli yapıları arasında Demeter Tapınağı, Athena Tapınağı, tiyatro, agora, Zeus Tapınağı, bouleuterion, Yukarı Gymnasion, Aşağı Gymnasion, Mısır Tapınağı, Büyük İskender’in evi, Bizans klisesi, nekropol ve konut alanları sayılabilir. 5 bin kişilik kapasiteye sahip tiyatro MÖ 350 yılında inşa edilmiştir. Tanrıça Athena için kentin en hakim yerine yapılan, önünde Athena’nın altın ve fildişinden yapılan heykeli bulunan tapınak sunağının günümüzde yalnız bir bölümü ayaktadır.

Kent surları MÖ 4. yüzyıla tarihlenmektedir ve 6 metre yüksekliğindeki bloglardan inşa edilmiştir. Dört kapısı bulunmaktadır. Bunlardan en önemlisi bir iç avlusu bulunan Kuzey Kapısı’dır.

Priene'nin önemli yapılarından biri, Athena Tapınağı'dır. Bu tapınak, MÖ 4. yüzyılda inşa edilmiş olup, İon düzeninde yapılmıştır. Peripteros planlı olan yapı, Hellenistik dönemin en önemli tapınaklarından biridir. Moussoleinon’un mimarı Pytheos tarafından yapılmıştır. Tapınağın MÖ 334 yılında Büyük İskender tarafından kutsandığı bilinmektedir.

Kentin agorası MÖ 3. yüzyıla tarihlenmektedir. Kent merkezinde bir teras üzerinde yer almaktadır. Kuzeyde kentin ana caddesi tarafından ikiye ayrılmıştır. Güney, doğu ve batı yönlerinde Dor düzeninde yapılmış sütunlu bir galeri işe çevrilidir. MÖ 2. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenen 112 metre uzunluğundaki kutsal stoa agoranın kuzeyinde yer almaktadır. Stoanın doğusunda günümüze kadar iyi korunmuş olan bir bouleuterion binası yer almaktadır. Bu yapının yukarısında MÖ 4. yüzyıla tarihlenen ve günümüze kadar kısmen korunabilmiş olan yukarı gymnaison bulunmaktadır. Roma döneminde yapının kuzeyine bir hamam ve peristylli avlusunun batısına da bir kutsal alan eklenmiştir.

Kentin tiyatrosu Roma dönemindeki değişimine rağmen Hellenistik karakterini korumaktadır. Bu anlamda en iyi korunmuş Hellenistik tiyatrolardan biridir. Tiyatro caddesi yaklaşık 4 metre genişliğe sahiptir. Kentin diğer Hellenistik yapıları Demeter ve Persephone Kutsal Alanı’dır. Tiyatro binasının doğusunda Mısır Tanrıları Kutsal Alanı bulunmaktadır. Kentin agoradan bir merdivenle inilen kesiminde aşağı gymnasium ve stadion bulunmaktadır.

Priene Nekropolü MÖ 4. yüzyıldan MÖ 1. yüzyıla kadar uzanan geniş bir zaman dilimine tarihlenen mezar ve gömü formları sunmaktadır.

Kanallar konusunda kentteki yapı oldukça gelişmiştir. Yukarıdan gelen temiz su künkler aracılığıyla tiyatronun üst tarafında bir arıtma havuzunda toplanmıştır. Kent güneyinde bulunan bir depolama sisteminden dolayı kuşatma altında kalsa bile uzun süre dayanabilecek suya sahip olmaktaydı. Yağmur sularının surlarda birikmemesi içinse, surlara yağmur delikleri açılmıştır.

Kentin plansal yapısı Roma dönemi ve sonraki dönemlerde pek değişikliğe uğramamış ve kent Helenistik yapısını büyük oranda korumuştur.

Priene'nin mimari yapısı, sıra dışı bir şekilde doğal topografya ile uyumlu hale getirilmiştir. Kent, Mykale Dağı eteklerine kuruldu ve bu dağın eteklerinden gelen su kaynaklarından yararlanmaktaydı. Priene'nin su sistemleri, kentteki çeşmelerin, hamamların ve evlerin su ihtiyacını karşılamak için kullanılıyordu.

Priene'nin özellikleri arasında dikkate değer bir diğer özellik ise siyasi yapılarıdır. Kent, demokratik bir yönetim sistemi olan polis (kent devleti) yapısına sahipti. Kent halkı, toplu olarak alınan kararlara katılmak ve şehir yönetimine katkıda bulunmak için bir araya gelirdi. Bu siyasi yapı, dönemin diğer Yunan kentlerinde de benzer şekilde uygulanıyord

Priene'nin keşfi, 18. yüzyılda başlayan antik Yunan kentlerinin arkeolojik araştırmaları sırasında gerçekleşmiştir. Priene antik kenti kazı çalışmaları, 19. yüzyılda başlamış ve günümüze kadar çeşitli araştırmacılar tarafından yürütülmüştür. Ancak, belirli bir kazı başkanı veya tek bir kazı ekibi sürekli olarak görev yapmamıştır. İlk araştırmalar Athena Tapınağı ve çevresinde 1765 yılında İngilizler tarafından yapılmıştır. İlk kazı çalışmaları yine İngilizler tarafından 1868 – 1869 yıllarında yapılmıştır. Daha sonra 1895 1899 yılları arasında Alman arkeologlar Carl Humann, Hans Schrader ve Theodor Wiegand, Priene üzerinde detaylı araştırmalar yapmışlar ve bazı kalıntıları restore ettirmişlerdir. Sonraki dönemlerdeki kazı çalışmaları Alman Arkeoloji Enstitüsü bünyesinde 1977 yılında başlamış ve zaman zaman ara verilerek de olsa devam etmiştir. 2014 – 2017 yılları arasında kazılar Milet Müze Müdürlüğü başkanlığında devam etmiştir. Günümüzde Priene Antik Kenti’ndeki kazı çalışmaları Uludağ Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Dr. İbrahim Hakan Mert başkanlığında yürütülmektedir.

Kent, UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’nde yer almaktadır.

Kaynak: Türkiye Kültür Portalı

TC Söke Kaymakamlığı

Arkeolojiye dair daha fazla içerik için Arkhe Arkeoloji Dergisi ve Arkhe Kitap bölümlerini ziyaret etmeyi unutmayın.