Pers Sanatı

Pers Sanatı

Yazar: Hüseyin Sabri Alanyalı

İlk kez MÖ 843 yılında Assur Kralı III. Salmanassar’ın yıllıklarında Urmia Gölünün güneyinde “PARUSA” isimli bir ülkenin varlığından söz edilmektedir. Akhamaenes’in ölümünden sonra oğlu Tespis (MÖ 675-MÖ 640) krallığın tacını ardılı ve “Anschan kentinin Kralı” olarak sahiplenmiştir. Böylece Parsa (Persis (grekçe) Fars (günümüzde) Eyaletinin tacına sahip olmuştur. Oğulları krallığı bölüşmüşlerdir. Her ikisi de Med Krallığının vasal krallarıdır. I. Kyros’un oğlu I. Kambyses (MÖ 600 – MÖ 559) iki Pers krallığını tekrar birleştirmiştir.

II. Kyros (MÖ 559-MÖ 529) Med Kralı Astyges’i yenerek Med Krallığına son vermiş ve Pers Krallığını ilan etmiştir. II. Kyros’un isteği tüm dünyaya hâkim olmaktır. Öncelikle krallığını güçlendirmiş ve batıya doğru ilerlemeye başlamıştır. MÖ 546 yılında Kroisos’u yenerek Lydia Krallığı’na sona erdirerek Anadolu’yu Pers İmparatorluğu’nun bir parçası yapmıştır. Böylece Persler ilk defa doğrudan Yunanlılarla ilişkiye girmişlerdir.

Kyros’un Mezarı

Mezar Büyük İskender tarafından restore edilmiştir. 11 metre yüksekliğindeki yapı beyaz kireçtaşından inşa edilmiştir. Mezar yapısı altı basamaklı bir kaide üzerinde yükselir. Kuzey cephede küçük bir kapı bulunur. Kapı içten ve dıştan iki kapı kanadı ile kapanmaktadır. Çatı kırma şeklinde semerdam formludur. Çatı silmesi çok ince bir bordur ile bezenmiştir. Dışa doğru eğimli çıkıntısı Yunan-Anadolu geleneğini yansıtmaktadır.

Görsel: Büyük Kyros Mezarı

Pasargadai şehri Pers Sanatının nadide örneklerinden birisini oluşturması yanında, hakkında çok az şey bildiğimiz Pers Sanatının başlangıç evresi hakkında oldukça bilgi edinmemizi sağlamaktadır. Çünkü Pers Sanatı öncüsü olan Med Sanatı etkileri uzun süre devam etmiştir. Pers Sanatının başlangıcında Assur sanatının kanatlı mitolojik yaratıkları, Hititlerin orthostat geleneği, Babillilerin çok renkli resim sanatı ve Mısırlıların semboliğinin bir araya getirilmesi ile ileri düzeyde ul–uslararası bir sanat oluşmasına neden olmuştur.

İskender Mozaiği

Mozaik günümüzde Napoli Milli Müzede sergilenmektedir. Pompei’de Casa del Fauno’da yemek odasının tabanında ele geçmiştir. Orijinali ressam Philoxenos’un yaptığı bir tabloya dayanmaktadır. Sanatçı burada ölmüş olan Alexander’i resmetmiştir. Çünkü resmi Makedonya Kralı Kassandros sipariş etmiştir.

Resimde önemli bir olay anlatılmak istenilmektedir. Kompozisyonda da bu büyüklük göz önüne alınmıştır. İskender Mozaiği’nde estetik teoriğe önem verilmiş ve anlatıma Makedonya Ordusu’nun başında İskender sahneye girmesi ile başlanmıştır. Ortada güçlü düşman Pers Büyük Kralı resmedilmiştir. Kararsız ve büyük bir tehlike içerisindedir. Bir süvari Dareios’a bir at getirmektedir. Çünkü binmiş olduğu savaş arabası yaralı ve ölüler tarafından bloke edildiği için kral bu ata binip olay yerinden uzaklaşabilecektir.

Mozaikte resmedilen an savaşın en tehlikeli hal aldığı dakikayı göstermektedir. Sol taraftan sahneye giren İskender Pers kralı ile direkt karşılaşmaktadır. Dareios silahsız olduğu için oradan mümkün olan en kısa sürede uzaklaşmak zorundadır. Bu yüzden araba sürücüsü büyük bir telaş içerisindedir. Zaman kazanmak için Pers Kralı’nın arabası yerde yatan askerleri bile hiçe sayarak üzerlerinden geçerek gitmeye çalışırken, araba ile İskender arasına iki Persli Süvari, belki de Satrap atlarını sürerek krallarını korumaya çalışmaktadırlar.

Görsel: İskender Mozaiği 

İskender mozaiğinde resmedilenler Perslerdir. Alexanderos’un arkasında Somatophylakes yaya olarak savaşmaktadır. Fakat Persliler atlı olarak resmedilmiştir. Pers gücü veya ruhu burada önemsenmiş ve erkek güzelliği yansıtılmaya çalışılmıştır. Alexander’in Portresi detaylarına bakıldığında dolgun çene, enerjik şişkin dudaklar, aslan postu, yüzde çarpık duran gözle çirkin bir insan tasvirini yansıtmaktadır. Enerjik olarak yüzünün resmedilmesi yanında klasik tarzın dışında ve vahşi görünümü ile dünya hâkimi kralı önemsiz göstermektedir. Klasik ve Hellenistik dönemlerde yapılmış olan kral portrelerinde kendisinin nasıl görülmek istendiği ve sanatçının aktardığı şekilde olmuştur.

İskender Mozaiğinde Dareios Pers Krallığının meşru muhafazakâr kralı, Alexander genç fatihtir. Kesinlikle farklı karakter, karizmatik Kral başka değer taşımalıdır. Böylece egemenliğine yeni dâhil olan halklar onu benimseyecektir. Alexander kuşağı için yeni bir bakış açısı, estetik deneyim, yeni form eski Krallıklar için dikkate alınarak resimde yansıtılmaya çalışılması dönemin görevidir. Dünya için yeni bir bakış, Dareios için seyircinin üzülmüş olmasıdır.

Pers Sanatı egemenliği altında yer alan tüm halkların sanatlarının bir sentezi olarak başta İran olmak üzere Ortadoğu, Mısır, Anadolu ve Yunan Sanatı ve dolaylı olarak ta batı sanatını etkilemiştir.

Arkeolojiye dair daha fazla içerik için Arkhe Arkeoloji Dergisi ve Arkhe Kitap bölümlerini ziyaret etmeyi unutmayın.